چشم‌انداز تشدید تنش‌های فزاینده در روابط ترکیه و اروپا

در جریان دیدار «جوزپ بورل»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از آنکارا در اوایل ماه ژوئیه سال ۲۰۲۰ (خرداد ماه سال ۱۳۹۹)، اتفاقی غیرعادی رخ داد. «مولود چاووش اوغلو»، وزیر امور خارجه ترکیه، یک جعبه فانتزی با برچسب هدیه‌ای از طرف وزیر انرژی به وی هدیه داد که البته وزیر انرژی، داماد «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهور ترکیه نیز هست. دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا جعبۀ بزرگ هدیه را باز کرد و درون آن یک بطری پلاستیکی کوچک ضدعفونی‌کننده دست یافت. درحالیکه وزیر ترکیه می‌خندید، بورل با ناباوری و سردرگمی از این اقدام ترک‌ها لبخند می‌زد.

این تعلل و سردرگمی بورل دقیقاً همان واکنشی است که اتحادیه اروپا در روابط با ترکیه داشته است. واکنشی که در قبال ظهور مجدد ترکیه با سردرگمی و حیرت همراه بوده، اما از نظر راهبردی در واکنش به همسایۀ جنوب شرقی خود بی‌تحرک بوده است. سیاست خارجی جدید آنکارا با توجه به پروژه‌هایِ حفاری در شرق مدیترانه و مداخله در جنگِ داخلی لیبی، دیگر پدیده‌ای دورافتاده نیست که بروکسل بتواند آن را نادیده بگیرد. این سیاست خارجیِ تهاجمی ترکیه در حومۀ اروپا اتفاق افتاده و ترکیه را به رویارویی مستقیم با کشورهای عضو اتحادیه اروپا نظیر فرانسه و یونان سوق می‌دهد.

ترکیه همسایه‌ای مزاحم از دید اروپا

اتحادیه اروپا در مورد اقدام بعدی اتفاق‌نظر ندارد. در حالیکه بورل برای پیشنهاد گفت‌وگو در مورد شرق مدیترانه از آنکارا دیدار کرده بود، اما وی برای چانه‌زنی با ترکیه دستورِ کار سیاسی روشنی نداشت، زیرا اروپایی‌ها در مورد اقدام لازم دچار دودستگی هستند. ترکیه که زمانی نامزد عضویت در اتحادیه اروپا بود، اکنون همسایه‌ای مزاحم قلمداد می‌شود. با این وجود، در حالیکه ایتالیا، آلمان و اسپانیا در زندگی با ترکیه رویکردی تعاملی را ترجیح می‌دهند، نقش فرانسه به طور فزاینده‌ای به محدودسازی و مهار ترکیه در شرق مدیترانه اختصاص دارد.

به لحاظ تاریخی، سابقۀ دعوای بین ترکیه و فرانسه خیلی طولانی نیست، همان‌طور که در موضوع نسل‌کشی ارامنه در سال ۱۹۱۵ و حملۀ ترکیه به سوریه اتفاق افتاده است. با این حال، این بار موضوع جدی بوده و شاید هم اهمیت حیاتی دارد. این دو کشور در جنگ لیبی از طرف‌های مخالف هم حمایت می‌کنند. فرانسه الگوی ایدئولوژیکی اردوغان را خطرناک می‌داند و ترکیه هم اقدامات فرانسه را خطرناک می‌داند. اساساً، فرانسه ظهور مجدد ترکیه و تمایل آن به قدرت‌نمایی در حیاط خلوت اروپا را مشکلی راهبردی تلقی می‌کند که باید از طریق سیاست اروپا با آن مقابله کرد. ترکیه نیز خواهان کسب جایگاه خود در دنیا و به دنبال پیشبرد قدرت خویش در آن سوی مرزهای خویش است، همان‌طور که اکنون در سوریه، لیبی، عراق و شرق مدیترانه مشهود است. مناقشۀ ترکیه - فرانسه به قلمرو ناتو نیز سرایت کرده است، به‌طوری‌که روز ۱۰ ژوئیه سال ۲۰۲۰ (۲۱ خرداد ۱۳۹۹) اقدام یک ناوچه فرانسوی به بازرسی یک کشتیِ باربری با همراهی کشتی‌های ترکیه به بهانۀ احتمال نقض تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل، به بن‌بست بین طرفین منجر شد.

از سوی دیگر، اکتشاف نفت و گاز در شرق مدیترانه نقطۀ حاد دیگری است که به زودی ترکیه را به رویارویی مستقیم با فرانسه یا یونان سوق خواهد داد. این تنش‌های فزاینده، رقابت‌های قدیم و جدید نظیر مناقشات دریایی، رقابت در مناطق انحصاری اقتصادی ( EEZ [1]) و دهه‌ها مسائلِ لاینحل قبرس را در بر می‌گیرد. ترکیه، یونان و قبرس در مورد مرزهایِ دریایی خود مناقشه دارند. اروپا نیازمند معامله‌ای بزرگ با ترکیه است و چارچوبی برای حل کوتاه‌مدت و بلندمدتِ تنش‌ها در اختیار گذاشته؛ که انرژی، مرزهای دریایی، مناقشۀ قبرس و لیبی را در برمی‏گیرد؛ اما با توجه به عدم اتفاق‌نظرِ اعضای اتحادیه اروپا در چگونگی مقابله با ترکیه، انجام چنین معامله‌ای با این همه چالش‌های گوناگون تقریباً غیرممکن است. هرقدر که یونان، قبرس و فرانسه از رویکرد تنبیهی به‌صورت تحریم اقتصادی حمایت می‌کنند، به همان میزان نیز آلمان، ایتالیا، مالت و دیگر کشورهایِ خواهان حفظ روابط با ترکیه، با آن مخالفت می‌ورزند.

اتحادیه اروپا در نشست اخیر خود در شورای امور خارجه این اتحادیه، هشدار داد که تحریم‌هایی علیه ترکیه اعمال می‌کند، اما پیش از آن به دنبال امتحان گزینۀ گفت‌و‌گو است. بورل اظهار کرده است که حفاری در آب‌های مورد مناقشۀ یونان ممکن است تنش‌ها را افزایش دهد. با این حال، ریاست آلمان در اتحادیه اروپا احتمالاً فرصتی برای کاهشِ تنش‌ها فراهم کند. با توجه به اینکه معاملۀ بزرگ با ترکیه ظاهراً غیرقابل دستیابی است، بروکسل باید برای کاهش تنش‌ها بین ترکیه و یونان و آغاز گفت‌و‌گوها در مورد تقسیم منابع انرژی در ساحل قبرس، گام بردارد.

معلوم نیست که اقدام اتحادیه اروپا برای متقاعد کردن آنکارا به توقفِ حفاری در شرق مدیترانه کفایت کند؛ اما گفت‌و‌گوی ترکیه - یونان و ترکیه - قبرس در مورد منابع هیدروکربن در ساحلِ قبرس حداقل باعث توقف تنش‌ها از سوی همۀ طرف‌ها خواهد شد. شاید این امر باعث آغاز عصر جدید در شراکت بین ترکیه و اتحادیه اروپا شود. این دیدگاه خوشبینانه، در این دورۀ رقابت‌های ژئوپلیتیکی بی‌رویه، شاهکاری بزرگ خواهد بود.

منبع تحلیل: شورای راهبردی روابط خارجی

توضیح: «گزارشات و تحلیل‌های راهبردی ارائه شده از منابع معتبر داخلی و خارجی صرفاً برای آشنایی و تنویر افکار نخبگان و مدیران راهبردی کشور با تحلیل‌های راهبردی روزآمد بوده و لزوماً منطبق با دیدگاه‌ها و نظرات دانشگاه عالی دفاع ملی نمی‌باشد.»

‌‌‌‌‌‌